We beloven je: de vergelijking is minder gek dan je denkt. 

Ten 1e lijken tabak en fossiel op elkaar vanwege de schade. Roken is wereldwijd verantwoordelijk voor 8 miljoen sterfgevallen per jaar, waarvan 1,2 miljoen door passief roken. De verbranding van fossiele brandstoffen is wereldwijd verantwoordelijk voor 5 miljoen sterfgevallen per jaar als gevolg van luchtverontreiniging. Ook sterven miljoenen mensen door de gevolgen van de klimaatcrisis, die ook door fossiele brandstoffen wordt veroorzaakt en verergerd.

Daarnaast hebben de tabaksindustrie en de fossiele industrie ook grote gevolgen voor het milieu. Fossiele brandstoffen veroorzaken meer dan twee derde van de totale uitstoot van broeikasgassen. Een WHO-rapport uit 2022 benadrukt de aanzienlijke milieuschade die tabak gedurende zijn hele levenscyclus veroorzaakt. 

Alsof dat nog niet genoeg is, zorgen beide industrieën ook voor groot economisch verlies. Het jaarlijkse economische verlies als gevolg van tabak wordt geschat op 1,8% van het wereldwijde bruto binnenlands product. Klimaatverandering zal grote economische verliezen veroorzaken, met 35-132 miljoen mensen die in 2030 in extreme armoede zullen leven.

Ten 2e overlappen hun tactieken wanneer het aankomt op reclame en lobby. Mede met reclames hebben ze burgers en economie afhankelijk gemaakt van hun producten. Daardoor vinden mensen het moeilijk om zich voor te stellen dat ze ook zonder kunnen. 

Secretaris-Generaal van de VN, António Guterres, roept op om een “einde te maken aan onze wereldwijde verslaving aan fossiele brandstoffen”. Net zoals tabak, houdt fossiel ons op sociaal, economisch en soms zelfs fysiek vlak in een houdgreep.

Ten 3e is het je vast niet ontgaan dat beide industrieën er niet vies van zijn om mensen te misleiden, bepaalde informatie achterwege te laten of in sommige gevallen zelfs glashard te liegen. Indien dit nieuwe informatie voor je is, raden we je aan dit boek te lezen en de bijbehorende documentaire Merchants of Doubt eens te kijken. Hou je meer van podcasts? Luister dan Drilled S3 The Mad Men of Climate Denial.

We snappen dat je deze feiten misschien even wilt nalopen. Neem een kijkje in de referenties van het onderzoek van Clemens Kaupa – “Promoting the Apocalypse? The Legality of a Ban on Advertising for Fossil Fuels and Other Carbon-Intensive Products under European Law”.

Natuurlijk wel. Wij vinden vakantie enorm belangrijk. En we gaan zelf ook graag op vakantie, het liefst met de fiets of met de trein. In Nederland en de rest van Europa zijn veel mogelijkheden om op vakantie te gaan zonder het vliegtuig. 

We vinden dat je vliegen en cruisevakanties niet extra moet aanmoedigen door er reclame voor te maken. Uit onderzoek blijkt dat mensen minder willen vliegen, vanwege de schadelijke impact op het klimaat en milieu. Vanuit kennis en bewustzijn willen we ons gedrag dus vanzelf al veranderen. Maar reclames werken dat tegen en proberen ons een keuze – een vliegticket kopen – te laten maken die we anders niet of minder snel zouden maken. 

Als er nergens meer fossiele reclames te zien zijn, helpt dat onze gezondheid, het milieu en het klimaat. Of te wel, een verbod op fossiele reclames helpt de basisvoorwaarden voor ons bestaan te beschermen. En wie zou fossiele reclames nou echt missen als ze er niet meer waren?

Weet jij nog welke reclames je vandaag hebt gezien? Waarschijnlijk niet! Maar toch heeft het je vandaag al onbewust beïnvloed. 

Uit onderzoek blijkt dat we duizenden reclameboodschappen per dag zien die inspelen op onze emoties, en onze gedachten en ons gedrag willen veranderen. Ook al zien we de reclames niet bewust, toch slaan onze hersenen de positieve associaties bij een logo op. Het gaat daarbij niet alleen om het creëren van een positieve associatie met bepaalde producten, maar ook om het normaliseren van bepaald gedrag, zoals een vakantie naar Bali of rijden in een SUV.

Reclames die je niet bewust opslaat in je hersenen, zul je waarschijnlijk ook niet bewust missen. Dus mensen die bang zijn dat we hun fossiele reclames afpakken, zullen dit waarschijnlijk niet eens door hebben.

Bovendien houden de meeste mensen niet van reclames, en vinden ze het zelfs irritant. Reclames zijn bedoeld om ons producten of diensten te laten kopen die we anders niet of minder zouden kopen. En we houden ervan om onze eigen keuzes te maken.

Het verbod op fossiele reclames zorgt ervoor dat we met z’n allen beter gaan begrijpen dat we allemaal een verantwoordelijkheid hebben in het aanpakken van de klimaatcrisis. We worden minder in de verleiding gebracht om vervuilende keuzes te maken. Daardoor zullen we minder gaan vliegen, vaker het ov pakken dan de auto en kiezen voor duurzame energie.

Helaas is het antwoord ja. 

Afgelopen juni was de 12e maand op rij dat de opwarming van de aarde gemiddeld boven de 1,5 graden was. Dat heeft gevolgen. Mensen, dieren en natuur sterven in hittegolven, bosbranden, overstromingen, droogtes en extreem weer. Er ontstaan water- en voedseltekorten. Ook conflicten en oorlogen zijn vaak terug te voeren op schaarste van water en voedsel.

Bovendien begint de opwarming van de aarde zichzelf te versterken. Daardoor komt de opwarming in een stroomversnelling terecht. Juist daarom is het zo belangrijk om snel grote veranderingen door te voeren. Die ook weer leiden tot andere veranderingen. Zo kunnen we duurzame verandering in een stroomversnelling brengen.

Bekijk de laatste Extreme Weather Events als gevolg van de klimaatcrisis (Yellow Dot Studios)
Lees meer over hoe een verbod op fossiele reclames samen met andere oplossingen die zorgen voor consumptievermindering duurzame verandering in een stroomversnelling kan brengen (TNO)

Ex-minister Jetten (Klimaat) schrijft in een Kamerbrief (2023) dat er ‘vooralsnog’ geen juridische basis is voor een verbod op fossiele reclame. Zonder bronnen te noemen, stelt hij dat de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van handel in het geding komen door een verbod op fossiele reclame. Hij sluit een verbod op fossiele reclame niet uit, maar stelt dat er een goede definitie nodig is. Hij schoof de beslissing over een verbod op fossiele reclame door naar een volgend kabinet.

De Tweede Kamer wees na de brief van de ex-minister op juridische publicaties van wetenschappers en een professor in de rechten die juist stellen dat een verbod op fossiele reclame wél juridisch mogelijk is, omdat het mensenrechten beschermt. 

Ex-minister Jetten beloofde de Tweede Kamer dat hij die artikelen nog eens goed ging lezen. Hij zei dat hij er in het 2e kwartaal van 2024 op terug zou komen in een Kamerbrief. Helaas heeft hij dat niet gedaan. Daardoor moet zijn opvolger, minister Hermans (VVD), de brief beantwoorden.

We sommen op waarom een verbod op fossiele reclame wél kan

• Fossiele reclame ís al verboden in een EU-wet, namelijk de Audiovisuele Mediadiensten-richtlijn. In het proces om die wet te schrijven, zijn ook mensenrechten meegewogen. Het kan dus wél.
• De vrijheid van meningsuiting mag beperkt worden als er een legitiem doel is, zoals bescherming van de gezondheid, aldus meerdere juristen:

• Professor Venzke & dr Ankersmit (UvA) stellen dat reclamebeperkingen normaal zijn en ook wettig. Ze zien geen botsing met andere wetten.
• Het Memo Reclames met een negatieve milieu-impact reguleren beschrijft voor beleidsambtenaren de mogelijkheden en kaders om reclamebeleid vorm te geven met het doel ongewenste reclames in de openbare ruimte te weren.
• Professor Jon Schilder (VU) en tevens oud-hoofd van de Afdeling Constitutionele Zaken op het ministerie van BZK stelt tijdens een expertmeeting van gemeente Tilburg over fossiele reclames dat het juridisch mogelijk is om fossiele reclame te verbieden. (Kies voor ‘Raadszaal 13 uur’, Prof Schilder spreekt om 40.14 uur)
• Advocaten Brouwer & Van Werven stellen dat een verbod op fossiele reclame noodzakelijk is in een democratische samenleving en dat het de vrijheid van meningsuiting niet beperkt. Ze schrijven dat de staat mogelijk niet voldoet aan zijn actieve zorgplicht.
• Dr. Clemens Kaupa (VU) concludeert dat een vrijwel volledig verbod op fossiele reclames proportioneel is in het licht van publieke belangen, zoals gezondheid, milieu en democratische processen.
• De juridisch consultancy Eiffel concludeert dat de bescherming van de gezondheid een legitiem doel is om fossiele reclame te verbieden.
• De mensenrechtenjuristen van NJCM pleiten in een brief aan de minister voor een verbod op fossiele reclame en stellen dat deze niet strijdig is met mensenrechten.
• Het juridisch advies van Nysingh aan het college van gemeente Zwolle stelt als conclusie: “Zoals in het advies nader uiteen wordt gezet, komt het ons voor dat een verbod op fossiele reclame in overeenstemming kan zijn met artikel 10 EVRM. De afweging of een verbod daadwerkelijk wenselijk is, is geen juridische maar een politieke afweging.”

De Audiovisuele Mediadiensten-richtlijn is regelgeving op Europees niveau.Het is een bindende maatregel, en bevat een instructie aan lidstaten om dat in nationale wetgeving op te nemen.

Afhankelijk van de formulering van de richtlijn hebben lidstaten enige ruimte om zelf te bepalen hoe ze de EU-richtlijn omzetten in lokale wetten. Bijzonder aan de Audiovisuele Mediadiensten-richtlijn is dat lidstaten er ook voor mogen kiezen om de richtlijn te implementeren in zelfreguleringsafspraken, zoals in Nederland is gebeurd bij die richtlijn. 

Een EU-verordening is direct van kracht in alle EU-landen. Anders dan bij verordeningen is er geen omzetting nodig naar nationale regelgeving.  

Lees meer over EU-richtlijnen

Ook bedrijven hebben vrijheid van meningsuiting, maar deze kan – net zoals bij burgers – ingeperkt worden wanneer daar goede redenen voor zijn en als dit bij wet is geregeld. Het kan dus niet zomaar en moet goed bekeken worden. 

Tegelijkertijd is het goed om ons te realiseren dat de vrijheid van meningsuiting niet een absoluut recht is: je kan niet zomaar dingen zeggen waarmee je de vrijheid van anderen ontneemt. Zo is de beperking van de vrijheid van meningsuiting in het geval van fossiele reclames gerechtvaardigd op grond van de bescherming van de volksgezondheid en het milieu. 

Daarnaast is er een wet voor handen die de beperking mogelijk maakt, namelijk de Nederlandse Reclame Code en de Europese Richtlijn Audiovisuele Mediadiensten. De vergelijking met tabaksreclame laat bovendien zien dat zelfs een algeheel reclameverbod mogelijk is wanneer er grote publieke belangen zijn.

De Audiovisuele mediadiensten-richtlijn komt uit 1989. Er was toen veel aandacht voor milieubescherming. De EU bepaalde in dat jaar dat milieubescherming een van de essentiële doelstellingen was van de EU. Klimaatverandering kwam toen langzaam op de politieke agenda. Maar het klimaat speelde toen zeker nog niet zo’n grote rol in het beleid als nu. 

In de AVMD is er sprake van een open norm. Een open norm zorgt er ook voor dat de wet zijn werking behoudt in tijden die veranderen. Het is dus logisch om klimaat nu mee te nemen in de interpretatie van deze wet. Bovendien heeft klimaatverandering heel veel invloed op ons milieu, op onze leefomgeving. En fossiele verspilling die ons klimaat verslechtert, vervuilt ook vaak ons milieu.

Het schaden van het milieu en klimaat bedreigt mensenrechten, zoals het recht op leven en gezondheid. Het is in het belang van de consument dat reclames niet aansporen tot overconsumptie van producten die hun leefomgeving zodanig beschadigen dat hun fundamentele mensenrechten in het geding komen; zoals het recht om te leven.