In een tijd waarin steeds meer musea de banden verbreken met fossiele multinationals wegens het willens en wetens verergeren van klimaatontwrichting, kiest het Rijksmuseum Boerhaave juist Shell als hoofdpartner. Het museum geeft de olie- en gasmultinational zelfs een jubelende hoofdrol in de permanente expositie over de hedendaagse vaderlandse wetenschapsgeschiedenis. Shell-baas Marjan van Loon staat er prominent op een voetstuk. In een tijd dat het erop of eronder is voor het klimaat, is dat een gevaarlijk signaal vindt Femke Sleegers van Fossielvrij Onderwijs.
(Een ingekorte versie van dit artikel verscheen op 20 februari 2019 in De Volkskrant).
Aan het begin van de expositie worden bezoekers van het Boerhaave getrakteerd op een spectaculaire videoprojectie waarin vijf eeuwen wetenschapsgeschiedenis in rap tempo over elkaar buitelen. Je ziet hoe de ontdekking van de menselijk anatomie leidde tot de ontdekking van natuurwetten en uiteindelijk tot de opkomst van de fossiele industrie. De zaal staat vol menselijke skeletten en op de muren worden beelden geprojecteerd van een industrieel landschap vol ja-knikkers voor een apocalyptisch rode lucht.
Dystopisch
Wie het nieuws over klimaatontwrichting een beetje volgt, ziet hier een dystopisch beeld; de keerzijde van de technologische vooruitgang. Maar dat is niet de boodschap van het Boerhaave. Het museum wil de opkomst van de fossiele industrie juist vieren. Want door de koptelefoons bezingt de verteller de ongekende mogelijkheden van de industrialisatie. “We bouwden machines die ons onvoorstelbaar veel energie gaven en die we toch nog konden beheersen.”
Hoofdpartner Shell
De video rept niet over de negatieve kanten van de industrialisatie. Over hoe fossiele brandstoffen de schaalvergroting mogelijk maken die de aarde in korte tijd vervuilt en uitput. Over hoe broeikasgassen van fossiele brandstoffen de aarde zozeer verhitten, dat het leven voor veel mensen, planten en dieren onmogelijk wordt. Maar dat is een pijnlijke waarheid die niet past in het businessmodel van de ‘hoofdpartner’ van de expositie: de fossiele multinational Shell.
“Onze grootste multinational”
Als een museum samenwerkt met een bedrijf, staat soms het logo bij de ingang. Of er is een zaal naar het bedrijf genoemd. Maar het Boerhaave gaat verder. Het gunt zijn hoofdpartner een prominente plek in de permanente collectie van het museum. Het sluitstuk van de vaste expositie, de zaal over hedendaagse wetenschap, is zelfs voor een belangrijk deel gewijd aan de geschiedenis van “onze grootste multinational (Royal Dutch Shell)”.
Geschiedenis van Shell op voetstuk
Het Boerhaave – de ex-CEO van Shell Nederland zit in de Raad van Toezicht van het museum – heeft maar liefst zeven items van de olie- en gasmultinational uitgestald, zonder kritische kanttekening. Het zijn nog onbenullige items ook. Zo is er een foto te zien van het Shell-researchcentrum in Amsterdam en een plastic schaalmodel van een productieplatform voor olie en gas. Het schaalmodel stamt uit de jaren 80, volgens de beschrijving. De jaren 80, dat is precies de periode dat Shell besloot om de zeeplatforms te verhogen met oog op de zeespiegelstijging, waarvan Shell toen al heel goed wist dat het die zelf veroorzaakt. Maar dat staat er niet bij.
Oer-olieveld in Sumatra
Het Boerhaave vertelt over de ontdekking van benzine en kerosine door Shell in het voormalig Nederlands-Indië. Een flesje kerosine staat in een vitrine. Er is een oude foto van een ‘oer-olieveld’ in Sumatra. Ook hier ontbreekt het eerlijke verhaal over de keerzijde van al die rijkdom: het geweld waarmee die koninklijke olievelden en andere kostbare grondstoffen destijds zijn veroverd en later tijdens de politionele acties verdedigd. Als het Boerhaave een bruggetje naar de actualiteit had willen maken, had het hier ook kunnen noemen dat het schimmige ISDS-tribunaal in internationale handelsverdragen – dat momenteel een effectief stokje steekt voor milieu- en klimaatwetgeving – uitgevonden is door Nederland om onder andere Shells oliebelangen in de voormalige kolonie te beschermen.
Land van fossiele brandstoffen
Maar voor kolonialisme en imperialisme is geen plek in de jubelende reis langs de Nederlandse wetenschap. Want met hetzelfde gemak walst het Boerhaave heen over de gevolgen van gaswinning in wingewest Groningen. In het item ‘Nederland, land van fossiele brandstoffen’ staat letterlijk dat de enorme gasbel in Slochteren ‘de staatskas spekt, onze huizen verwarmt en de Groningse bodem in beweging brengt.’ Alsof het alledrie góede gevolgen zijn van de gaswinning.
Ook schrijft het Boerhaave: “Onze grootste multinational (Royal Dutch Shell) is, ondanks recente investeringen in windmolens, van oudsher een olie- en gasbedrijf.” Je zou er bijna overheen lezen, maar hier wekt het Boerhaave de suggestie dat olie en gas al grotendeels verleden tijd zijn. Ook de afsluitende zin is veel betekenend. “Ook hier is een energietransitie onafwendbaar.” Alsof het niet iets moois is, de transitie die ons gaat bevrijden van alle slechte kanten van fossiel.
Marjan van Loon eye-catcher
De grootste eye-catcher in de geschiedenis van Shell is een beeldscherm met een videoboodschap van Marjan van Loon, waarin de president-directeur van Shell Nederland zich durft te vergelijken met de tweevoudig Nobelprijswinnares Marie Curie. In de video droomt Van Loon hardop over hoe mensen later terugkijken op haar rol in de energietransitie: “Wat ik zo graag zou willen”, zegt ze vanachter een bureau met een mini-windmolen, “is dat ze zich niet zo zeer Marjan van Loon herinneren, maar dat ze terugkijken op een energiesysteem dat heel anders is dan het vroeger is geweest.”
Zeespiegel
Shell is onlosmakelijk verbonden aan de energiegeschiedenis van Nederland, schrijven Shell en Boerhaave in een gezamenlijk persbericht over hun samenwerking in het onderwijs. Dat is zo. Maar in een tijd dat we worden geconfronteerd met de terugslag van fossiel, zou het Boerhaave ook moeten erkennen dat Shell al even onlosmakelijk verbonden is met de stijgende zeespiegel die Nederland bedreigt. In die zin was beter te verdedigen geweest als het museum de Shell-parafernalia had geëxposeerd in hun zaal die gewijd is aan de strijd van Nederland tegen het water. Het speelgoedboorplatform uit de jaren 80 had hier niet misstaan. In die periode hoogde Shell de eigen boorplatforms op, met oog op de zeespiegelstijging die het zelf veroorzaakt. Maar in de zaal over watersnood ontbreekt iedere verwijzing naar fossiel.
Subsidie OCW
Het is onduidelijk of en hoeveel Shell heeft neergeteld voor het Boerhaave, maar het ministerie van OCW vindt het best. De Raad voor Cultuur kende het Boerhaave ruim €1,7 miljoen subsidie toe en prees de ‘financiële en inhoudelijke samenwerking’ met Shell. Een expositie samenstellen betekent keuzes maken. Bezoekers moeten erop kunnen vertrouwen dat zij een evenwichtige en betrouwbare ‘slice of history’ voorgeschoteld krijgen; het beste verhaal, het héle verhaal. Vele grote Nederlandse ontdekkingen en ontdekkers – onder wie klimaatwetenschappers – hebben de zaal over de hedendaagse wetenschap níet gehaald omdat de geschiedenis van Shell er een plek kreeg. Een hoop hedendaagse topwetenschappers kregen níet de gelegenheid om een videoboodschap te maken, omdat het Boerhaave dat podium aan Marjan van Loon gaf.
Schone schijnbewegingen
Van Loon vertelt in die video niet dat Shell al meer dan dertig jaar weet heeft van z’n rol in klimaatontwrichting en al meer dan dertig jaar niets doet om het tij te keren. Van Loon vertelt niet dat Shell de wereldwijde transitie nog steeds tegenwerkt met lobby tegen klimaatmaatregelen en marketing zodat de wereld nog verslaafder raakt aan fossiel. Van Loon vertelt niet dat het kleine procentje dat Shell aan schone energie doet, met alle goedheid van de wereld niet eens in de buurt komt van een transitie. Ze vertelt ook niet wat haar bazen wel hardop zeggen, namelijk dat Shell een olie- en gasmultinational is én blijft. Net zo lang tot alle olie en gas op zijn. Maar het Boerhaave gunt de president-directeur van z’n hoofdpartner een vast podium om haar schone schijnbewegingen te maken en het publiek zand in de ogen te strooien over de fossiele koers van Shell.
Extra autoriteit
Het Boerhaave verleent Van Loon zelfs extra autoriteit door haar video op dezelfde manier te presenteren als die van vier Nederlandse vooraanstaande hoogleraren, onder wie Nobelprijs-winnaars Ben Feringa en Ewine van Dishoeck. NRC, dat in 2017 uitgebreid verslag deed van het vernieuwde Boerhaave schreef: “[In de zaal over hedendaagse wetenschap] staan vijf schermen, met koptelefoons, waar vijf Nederlandse topwetenschappers vertellen over vijf beroemde voorgangers in hun vakgebied.” Zo werkt dat dus. Zelfs NRC tuint erin. Door Marjan van Loon samen met vier hoogleraar te presenteren, staat ze opeens op gelijke hoogte met ‘topwetenschappers’. Shell kan in z’n handjes knijpen: dat is nog eens waar voor z’n geld.
Musea verbreken banden met fossiel
De relatie tussen Shell en het Rijksmusem is meer dan ‘financieel en inhoudelijk’. Het is ook meer dan samenwerking. Het is het zoveelste voorbeeld van vervlechting van Shell en de overheid. Deze tentoonstelling was geen haastklusje. Het Rijksmuseum ging een ruim jaar dicht voor deze nieuwe permanente tentoonstelling. En al die tijd wist het Boerhaave heel goed dat Shell omstreden is vanwege het veroorzaken en verergeren van klimaatontwrichting, belastingontwijking, corruptie, ecocide, mensenrechtenschendingen, gasbevingen en ga zo maar door. Het Boerhaave weet ook dat steeds meer prominente musea in binnen- en buitenland om die reden bedanken voor het besmette oliegeld. Het Rijksmuseum zette Aramco aan de kant. Het Van Gogh Museum, het Mauritshuis en het Museon verbraken vorig jaar de banden met Shell.
Stelling tegen de toekomst
Het Boerhaave laat zich juist voor staan op z’n goede relatie met Shell. Het wetenschapsmuseum poetst het voetstuk nog eens op en zet Shell op een prominente plek in het museum, zonder vermelding van schaduwkantjes. Dat is geen onhandigheid, dat is een statement. Dit is geen exposeren, dit is propaganda. Deze prominente expositie van Shell in een wetenschapsmuseum en rijksmuseum is op geen enkele manier historisch of wetenschappelijk te verantwoorden. Rijksmuseum Boerhaave laat zich gebruiken als een toegewijd verlengstuk van de (kinder)marketingmachine van Shell en neemt daarmee stelling tegen de toekomst. Ondanks de prachtige vernieuwing van het museum, is het Boerhaave zelf een museumstuk geworden.